M�SL�MANLARIN TAR�H�NE �K�NC� KIRILMA: F�TNE OLAYLARI

Resulullah’�n vefat� sonras�nda geli�en olaylar, hem h�zl� hem de trajik oldu. Sahabe bu dönemi sa�l�kl� ve so�ukkanl�l�kla atlatamad�. Bizi ilgilendiren taraf� ise bu olaylar�n, günümüzde hala sürdürülen dü�ünce kal�plar�n�n olu�mas�na neden olmu� olmalar�d�r. 

Halife Ebu Bekir’in emri ile Suriye’de Bizans ile Irak’ta Sasani �mparatorlu�u ile sava� cephesi aç�ld�. “Bir çok sahabenin �ehit oldu�u bu sava�lar gerekli miydi?” diye bir soru akla gelebilir. Ama Mekke’nin fethinden sonra, k�sa bir sürede Arap yar�madas�nda hemen hemen tüm Araplar� bir araya toplayan Resulullah’�n önderli�indeki Müslümanlar, dönemin iki süper gücü ile kom�u olmu�lard�. Bu iki büyük devlet, art�k Müslümanlar� kendi ç�karlar�n� tehdit eden bir tehlike olarak görüyorlard�. Özellikle Bizans’�n  Suriye’deki güçleri ile yapt��� giri�imleri, Resulullah’�n zaman�nda ald��� tedbirler ile önlenmi�ti. (Mute, Tebük seferleri, Üsame b. Zeyd’in komutas�ndaki ordunun  ayn� bölgeye gönderilmek üzere haz�rlanmas�.)

Müslüman ordular�n�n büyük ba�ar�lar  kazanarak k�sa sürede devasa topraklara sahip olunmas�, Resulullah sonras� Müslüman toplumda kontrol edilemeyen olumsuz geli�melere de yol açt�. Bu yeni sorunlar� temelde iki ana bölüme ay�rabiliriz:

Birinci sorun; Etkisi çok daha sonralar� ortaya ç�kacak olan “Yeni Müslümanlar” sorunu idi. Fethedilen topraklardaki halklar, bu yeni dünya görü�üne ve Müslüman gücüne teslim oldu. Biraz da ekonomik sebeplerle kitleler halinde Müslüman oldular. Bu insanlara �slami e�itimi verecek sahabenin önemli bir k�sm�  sava�larda �ehit olmu�tu.  Bu insanlar; eski kültür ve inançlar�n� �slam’a girdikten sonra da örtülü olarak ta olsa sürdürdüler. �slam d��� inanç ve kültürler, otuz - k�rk y�l sonra �slam kültürü içerisinde sentezlenerek yeniden gün yüzüne ç�kt�. Özellikle �ran inanç ve kültürü, ilerleyen y�llarda Müslümanlar� bir çok yönden etkisi alt�na alacakt�. Çünkü fetih öncesi �ran toplumu, Mecusilik gibi eski bir inanç sistemine, güçlü bir yaz�l� edebiyata, Sasani �mparatorlu�u gibi köklü bir devlet gelene�ine sahipti. �ran inanç sistemindeki, kadercilik, mehdicilik, inzivac�l�k, çilecilik gibi inanç ve dü�ünceler Müslümanlar aras�nda yava� yava� yay�ld�lar.(1) Özellikle Abbasi devleti içinde �ran’�n ayd�nlar�, sanatç� ve edebiyatç�lar� önemli yerler edindiler. 

�kinci büyük sorun ise, bu sava�larla gelen  “zenginlik” idi. Sava� ganimeti, önemli bir gelir kayna�� olarak toplumu a��r� rahatlat�rken ekonomiyi sava�lara ba�l� hale getirdi. Art�k Müslüman sava�ç�lar, ganimet için sava��r duruma gelmi�ti. Müslümanlar hayal edemeyecekleri bir zenginlik ile kar��la�m��lard�. Bu yeni imkanlar bir çok sahabiyi olumsuz etkiledi. Halife Ömer’in sava� gelirlerini ve fethedilen topraklar�n gelirlerini Müslümanlar aras�nda belirli bir öncelik s�ras�na göre payla�t�rd��� “ata” ve “haraç” sistemleri özellikle önde gelen sahabiler aras�nda Süper Zenginler ortaya ç�kard�. Halife Ömer, bu yüzden ölümünden k�sa bir süre önce ata sistemini tekrar düzenlemeyi, geliri herkese e�it da��tmay� dü�ündü�ünü ifade etmi�ti.(2)

Bu süper zenginler aras�nda yer alan Halife Osman’�n, Talha b. Ubeydullah’�n, Zübeyr b Avvam’�n öldüklerindeki miraslar�na bir göz atarsak durumun ciddiyetini anlar�z.(3)

�smi geçen bu sahabilerin özellikle “fitne dönemi” denilen olaylarda etkili olduklar�n� dü�ünürsek meselenin sadece “zenginle�me” olmad���n�, mal, mülk yar���n�n iktidar mücadelesine dönü�tü�ünü söyleyebiliriz. Bu konu da söz konusu �ah�slar�n tarih kitaplar�na geçmi� sözlerine bak�labilir.(4)

Resulullah vefat�ndan onüç y�l sonra  �ktidara geçen Halife Osman’�n yanl�� uygulamalar�(5), önü al�namayan olaylar�n fitilini ate�lemi�, Müslümanlar�n aras�nda meydana gelen çat��malarda aralar�nda iki Halife ve bir çok Sahabinin de oldu�u yüz bine yak�n Müslüman ölmü�tü. Resulullah’�n on y�l süren devlet ba�kanl���nda meydana gelen yirmi civar�ndaki irili ufakl� sava�ta her iki taraftan toplam üçyüz elli ki�inin öldü�ünü hat�rlat�r�m.(6)

Resul’ün dizinin dibinde yeti�mi� olan sahabenin önde gelenlerinin birbirleri ile sava�mas� olay�n vahimli�inin yan�nda sebep oldu�u sonuçlar bak�m�ndan çok önemlidir:

Birinci sonuç; ilk dönem Müslümanlar�n�n geli�tirmeye çal��t��� (önceki yaz�m�zda ele�tirdi�imiz) halifelik sistemi tarihin yapraklar�na gömüldü. Bundan sonra iktidar� ele geçiren Emevilerle birlikte saltanat rejimi; Müslüman siyaset tarihinde 1900’lere kadar tart���lamayan, de�i�tirilemeyen bir Sünni siyaset dü�üncesi olarak yerini ald�. 

Di�er bir sonuç ise; adaletin sava�ç�s�, mazlumlar�n hamisi, kimsesizlerin kimsesi Halife Ali’nin zenginle�enlerle, iktidar� kendisi ve çevresi için isteyenlerle olan mücadelesi sonuçsuz kal�nca taraftarlar�n�n olu�turdu�u kesim, Emevi zulmünün etkisi ile farkl� bir inanç sistemi üretti. Ac�lardan, zulümlerden, bask�lardan siyasi, itikadi, sosyal ve kültürel bir ekol do�du: �ia. �ia zaman içerisinde kendi inanç ve bilgi sistemini olu�turarak �slam dünyas�n�n ikinci yar�s�n� olu�turdu.

Di�er bir sonuç ise; Hariciler oldu. Hariciler, “kendi gibi dü�ünmeyen herkesin dü�man oldu�u”ndan hareketle ortaya koyduklar� “tekfir”  ideolojisini sert bir �ekilde herkese uygulad�lar. Onlar�n bu ifrat�, kar��s�nda tefritini üretti:Mürcie. Haricilerin tekfirine kar�� Mürcie, �man etti�ini söyleyen kimsenin ameli olsun, olmas�n, ne yaparsa yaps�n tekfir edilemeyece�ini iddia ettiler.(7)

Bir ba�ka sonuç ise; sonralar� Sünni Dü�ünce sisteminin omurgas�n� olu�turacak olan Hadis Ekolü’nün “sahabe karizmas�” anlay���n� geli�tirmesi oldu. Bu ekol mensuplar�n�n temel davran�� biçimi, her türlü siyasal tart��madan uzak durmakt�. Sahabenin her birinin do�ruyu gösteren birer y�ld�z oldu�u, onlar� sorgulaman�n küstahl�k olaca�� söylemi,  hadisçilerin en belirgin yan�n� olu�turdu.

Amac�m�z yüzy�llar önce meydana gelmi� üzücü olaylar� de�mek, gündemde tutarak, bugünden o günü yarg�lamak de�ildir. Yapmaya çal��t���m�z, o günlerde olan olaylar�n, günümüzde hala inan�lan dü�ünce kal�plar�n� üretti�ini ortaya koymakt�r. Bugün hala inan�lan; kaderci, mehdici, �efaatçi, nakilci, saltanatç�, tekfirci, mürcii, inzivac�, çileci ak�l kar��t� inanç ve dü�üncelerin kökeninde fitne dönemi olaylar�n�n etkisi vard�r.

Bu bilgi bize ne sa�lar? Bu bilgi, bize miras kalan veya dayat�lan tüm inanç ve dü�ünceler kar��s�nda sorgulamac� bir tutum geli�tirmemizi sa�lar. �nanç ve dü�üncelerimizin  hangileri vahyin, hangileri tarihi olaylar�n bir sonucu. Sorgulamaya var m�s�n�z?

Dipnotlar:

(1)  Mikail Bayram: “�ran kültürünün Müslümanlar üzerindeki etkisi konferans�.” Süleymaniye Vakf� tarih dersleri (www.kurandersi.org)

(2)  Taberi, Tarihül Umem vel Mülk c.2 s. 452, Yakubi, Tarih c.2 s.107

(3)  Zübeyr b. Avvam’�n ölümünden sonra miras�; 59.800.000 dirhem olarak hesapland�. Medine, Basra, Kufe, Fustat, ve �skenderiye’de onlarca evleri ve bahçeleri vard�. Bin kölesi vard�. Binlerce at� vard�.(�bni Saad, Tabakatül Kübra c.3/1 s.77) Talha b. Ubeydullah ölümünde m�ras� 39 milyon dirhemdi. Irak’tan sa�lad��� gelir her gün bin dinard�. (�bni Saad, Tabakatül Kübra. c.3/1 s.77) Saad b. Ebi Vakkas ‘�n miras� 250 bin dinard�. (Mesudi ,Murucu’z- Zeheb. c.8 s.81) Abdurrahman b. Afv’�n miras� 320.000 dinar olarak hesapland�. (Zehebi,Tarihul �slam, s.396) Osman b. Affan’�n miras� 30 milyon 500 bin dihemvve 150 bin dinard�. Rebeze’de bin deve, Çe�itli �ehirlerdeki topraklar�n�n geliri 100 bin dinard�.(Mesudi, Murucu’z- Zeheb. c.2 s.342)

(4)  Halife Osman evi isyanc�lar taraf�ndan ku�at�ld���nda evine yiyecek ve su gitmesini engellemelerini söyleyen Talha b. Ubeydullah hakk�nda �öyle yak�n�yordu: “Allah�m Talha’ya lay���n� sen ver. Çünkü bunlar� bana k��k�rtt� durdu.” (Taberi a.g.e. c.2 s.668)

Zübeyr ve Talha isyanc�lar�n gözda�� vermesi sonucu) beyat ettikten sonra Ali’ye �öyle dediler: ‘Sana neden beyat etti�imizi biliyor musun? Sana i�te (iktidarda) ortak olmak için.’ ( �bni Kuteybe el-�mam ves-Siyase c.1 s.51-52

(5) Halife Osman, önemli bütün atamalar� kendi kabilesi olan Ümeyye o�ullar�ndan  yapt�. Mervan b. Hakem’i dan��man� yapt�. Kufe valili�ine, ana bir karde�i Velid bin Ukbe’yi atad�. Ama içkili namaz k�ld�rd��� için onun yerine akrabas� Said bin El As’� atad�. M�s�r valili�ine, vahiy kâtibi iken mürtet olmu� süt karde�i Abdullah bin Sad getirildi. Basra valili�ine, hala o�lu Abdullah bin Amr’� atad�. Amcao�lu Muaviye zaten �am valisi idi. Tüm bunlar� kabilesine olan sevgisi ve ba�l�l��� sebebiyle yapm��t�. Haraç da��t�m�nda Beytülmal’den yak�nlar�na kendi mal�ndanm�� gibi verdi(Taberi, Tarihül Umem vel Mülk c.2 s 651, �bni Kuteybe el-�mam ves-Siyase c.1 s.32) Bu tür tasarruflar�n� ele�tirenlere: “Tercihte niçin dledi�im gibi davranmayay�m. O zaman  niçin �mam oldum” diyordu. (�bni Kuteybe a.g.e c.2 s.28) �syanc�lar�n görevi b�rakmas�n�  istediklerinde verdi�i cevap ilginçtir: “Allah’�n bana giydirdi�i bu gömle�i ç�karmayaca��m.”  (Taberi, a.g.e.c.2 s.664)

(6)  Muhammed Hamidullah, Hz.Peygamberin Sava�lar� s.12-13

(7)  �ehristani, el-Milel ven-Nihal c.1 s.161