Do�u T�rkistan: Uygur aktivist Arslan Hidayet ile �zel r�portaj

Mepa News, Uygur aktivist Arslan Hidayet ile, Do�u Türkistan'da son duruma ili�kin bir özel röportaj gerçekle�tirdi.

Bölgedeki son duruma ili�kin sorular� yan�tlayan Hidayet, ayn� zamanda Çin ile Türkiye aras�ndaki iade anla�mas�na da de�indi.

---

- Do�u Türkistan'da ya�ayan Müslüman nüfus kimlerden olu�uyor? Uygurlar�n d���nda Kazak, Tacik, Hui gibi Müslümanlar�n genel durumu ne �ekilde?

Uygurlar�n yan� s�ra az say�da Özbek, K�rg�z, Kazak ve Tacik Müslüman bölgede ya��yor. Ayn� zamanda Hui Müslümanlar da mevcut. Tüm bu Müslüman gruplar Çin taraf�ndan hedef al�n�yor. Ancak a��rl�kl� olarak Uygurlar hedefte. Hui Müslümanlar da, �ayet Do�u Türkistan'da ya��yorlarsa hedef al�n�yorlar.

Genel olarak söylemek gerekirse, Çin'in di�er bölgelerinde ya�ayan Hui Müslümanlar daha özgür durumda. Ancak bölgede tüm Müslümanlar Çin yönetimince hedef al�n�yor ve toplama kamplar�na konuluyor. Fakat dedi�im gibi ço�unlukla Uygurlara bu muamele yap�l�yor.

Buradaki Kazaklar�n durumu da Kazakistan'da gündem oluyor. 'Atajurt' olarak bilinen bir insan haklar� örgütü mevcut. Onlar Serikzhan Bilash'�n durumunu i�lemi�lerdi.

Atajurt (Atayurt) Kazak �nsan Haklar� örgütü üyeleri

Çin'in toplama kamplar�

- Çin, Do�u Türkistan'da toplama kamplar� ve cezaevlerinde milyonlarca Uygur'u bask� alt�na al�yor. Bize Do�u Türkistan'da son duruma dair detayl� bilgi verebilir misiniz?

Son durumu tarif etmek oldukça güç. Bölgeden gelen son bilgilere göre, Uygurlar�n tutuldu�u i�çi kamplar� veya yok pahas�na zorla çal��t�r�ld�klar� fabrikalar�n say�s� artm�� durumda. Geçti�imiz günlerde yay�nlanan bir BuzzFeed makalesinde, yanlar�nda fabrikalar olan 135 yeni kamp gösteriliyordu. Kaplad�klar� alan yakla��k 2 milyon metrekareye ula�m�� durumda. Bu çok büyük bir rakam.

Ayn� zamanda Çin'in koronavirüs a��s�n� Uygurlar üzerinde test etti�ini duyuyoruz. Tüm bölgenin kapat�ld���na, insanlar�n test edildi�ine ve a��land���na dair birçok görüntü var.

Ben, toplama kamplar�nda tutulan eski mahkumlarla bizzat konu�tum. Kamplara konulmadan önce tüm bedenleri test ediliyor. Tenleri, kanlar�, sesleri, DNA'lar�... Ve biliyoruz ki kamplarda çok dü�ük kalorili bir beslenme düzeni uygulan�yor. Günlük yakla��k 400-500 kalori. Sabahlar� buharda pi�mi� bir ekmek ile çorba benzeri bir kar���m veriliyor. Ve onlara, kendilerini adeta "zombiye" dönü�türen, bu tarz bir hisse yol açan belirli s�v�lar enjekte ediliyor. Olan �ey bu. Ancak en son durum, Uygurlar�n zorla çal��t�r�ld�klar� kamplar�n say�s�ndaki art��.

Çin'in bölgede camilerin büyük bir k�sm�n� y�kt���, hepsine de Çin'in ulusal sembollerini asma zorunlulu�u getirdi�i biliniyor

 

- Son dönemde baz� ülkeler Çin'in bölgedeki politikalar�na kar�� siyasi hamlelerde bulunuyor. Ancak Müslüman ülkelerin neredeyse tamam� Do�u Türkistan konusunda ya sessiz kalmay� seçiyor yahut Çin'in taraf�nda yer al�yor. Bunda elbette Çin ile ekonomik ili�kilerin pay� büyük. Sizin bu konuda de�erlendirmeniz nedir?

Evet, hakl�s�n�z. Genel olarak söyleyecek olursak Müslüman olmayan ülkelerin ço�u Uygurlar konusunda dik duru� sergilerken, Müslüman ülkeler bunu yapam�yor. Ve elbette ekonomi konusu bu durum üzerinde büyük pay sahibi. Bu çok üzücü. Türkiye ve Pakistan gibi ülkelerin liderlerinin, Frans�z hükümetini Peygamberimize hakaret karikatürleri nedeniyle ele�tirdi�ini görüyoruz. Biliyorsunuz, Frans�z Cumhurba�kan� Macron 'ifade özgürlü�ünü' korumak istediklerini söylemi�ti.

Bildi�iniz gibi biz Türklerle dini ve etnik olarak ba�l�y�z. Çin ile imzalanan iade anla�mas�n� duydunuz. Çin, gerçekten bu konuda bast�r�yor. Ürettikleri a��y� da koz olarak kullan�yorlar. �a��rt�c� �ekilde Türkiye bu a��dan sat�n ald�. Çin bu a��y�, yumu�ak güç için bir enstrüman olarak kullan�yor. Diyorlar ki "e�er anla�may� onaylamazsan�z a��y� size vermeyiz."

Her halükarda Uygurlar sat�lm�� durumdalar. Fakat hakl�s�n�z, ekonomi bunda ba�at aktör. Özellikle konu Türkiye iken. ABD ile ba�lar�n� kesmi� durumdalar ve ekonomik ç�kar için bir ba�ka süper güce bel ba�lamak zorundalar, maalesef bu Çin.

Arslan Hidayet

"�srail'e kar�� olan tepki Çin'e kar�� da olmal�"

 - Baz� Müslüman ülkelerin yönetimlerinin �srail ile normalle�mesi büyük tepki toplam��t�. Ancak, bu ülkelerin neredeyse tamam� Çin ile oldukça yak�n ili�ki içinde. ï¿½srail ile normalle�me tepki çekerken Çin ile olan ili�kiler neden gündeme dahi gelmiyor?

Birçok �slam ülkesi �srail ile ili�kilerini normalle�tirdi. Ve hat�rlarsan�z, Türkiye Cumhurba�kan� Recep Tayyip Erdo�an da birkaç gün önce �srail ile ili�kilerinin daha iyi olmas�n� temenni ettiklerini ifade etti. Fakat Filistinlilerin haklar�n�n k�rm�z� çizgi oldu�unu belirtti.

Buna gerçekten üzüldüm ve sinirlendim. Ayn� söylemi neden Çin'e kar�� da kullanm�yor? Bunlar� Çin'e kar�� da söylemesi gerekir. "Bak, Çin. Ben seninle daha iyi ili�kiler istiyorum. Ama Uygurlar�n haklar�, Müslümanlar�n haklar� k�rm�z� çizgimdir." Bunu söyleyebilirdi fakat söylemedi. Ve di�er Müslüman ülkelerin liderleri de ayn� �ekilde bunu söylemedi. 

Benim �ahsi olarak, �slam ülkelerinin �srail ile normalle�mesi hususunda derin bir bilgim bulunmuyor, Uygur konusuna odaklanm�� durumday�m. Fakat Türkiye Cumhurba�kan�'n�n bu konudaki duru�unu be�eniyorum. "�srail ile ili�kileri art�rmak istiyorum ama Filistinlilerin haklar� k�rm�z� çizgimdir." Bunun iyi bir �ey oldu�u kanaatine sahibim. Ama ayn� tavr�n Çin'e kar�� gösterilmemesi iki yüzlü bir tav�r.

- ABD ve Avrupa öncülü�ündeki Bat� dünyas� Çin'in Do�u Türkistan'daki politikalar�na ço�unlukla siyasi sebeplerle tepki gösteriyor. ABD ço�unlukla Uygurlar� savunmay� amaçlamaktan ziyade, Çin'e kar�� siyasi mücadele için bu durumu öne sürüyor.

Ancak bu sebeple baz� kesimler Do�u Türkistan meselesine "Bat�'n�n k��k�rtmas�" �eklinde yakla��yor. Sizin bu iddialara dair yorumunuz nedir?

Anlamak gerekiyor ki, elbette ABD ve Avrupa Do�u Türkistan konusunu siyasi gayeleri için kullan�yor. Ve biz de diyoruz ki, neden �slam dünyas� da bunu siyasi amaçlar� için kullanm�yor?

Do�u Türkistan'daki zulüm hayal edildi�i gibi de�il. 3-4 senedir devam etmiyor. 1949 y�l�ndaki Çin i�galinden bu yana sürüyor.

Türk halk�, �slam dünyas� Do�u Türkistan'da ne oldu�unun onlarca y�ld�r fark�nda. Ve bunun Bat�'n�n k��k�rtmas� oldu�unu iddia etmek tamamen yalan.

Zira zulüm ve bask� yeni de�il. Evet, son y�llarda �iddeti artm�� durumda fakat yeni de�il. Biliyorsunuz, �slami faaliyetlerin bask� alt�nda tutulmas�, kültürel soyk�r�m, insan�n dini nedenlerle hapsedilmesi... Bu çok uzun bir süredir devam ediyor ve �slam dünyas� da bunun fark�nda. Yeni bir �ey de�il. 

Uygurlar�n geri gönderilmesi

- Dünya üzerinde kalabal�k bir Uygur diasporas� olu�tu. Dünyan�n farkl� bölgelerinde çok say�da Uygur Türkü ya��yor. Bu Uygurlar�n ya�am �artlar� nas�l? Geri gönderilme tehdidi ne boyutta ve gördükleri muamele nas�l?

Dünya genelinde ya�ayan çok say�da Uygur var. Genel olarak Avrupa, �ngiltere, Avustralya, Kanada ve ABD'de ya��yorlar. Burada ya�ayan Uygurlar�n durumu daha iyi. S�n�r d��� edilme riskleri yok.

Ancak Suudi Arabistan, Pakistan gibi ülkelerden, Orta Asya Türk ülkeleri olan Kazakistan, K�rg�zistan ve Özbekistan'dan s�n�r d��� edildiklerini biliyoruz. Bu ülkelerin hepsi devaml� olarak Uygurlar� s�n�r d��� ediyor. Türkiye'de de �imdiye kadar do�rulanm�� olan 1 s�n�r d��� vakas� meydana geldi. Bu, Zinnetgul Tursun ve çocuklar�n�n s�n�r d��� edilmesiydi. Onlara sahte Tacik pasaportlar� verildi ve Tacikistan'a, buradan da Çin'e s�n�r d��� edildiler. Ve toplama kamplar�nda öldüklerine dair resmi olmayan bilgiler bulunuyor. 

Ve �imdi, bir iade anla�mas� oldu�unu duydunuz. Birçok Uygur, bu anla�man�n Türkiye taraf�ndan onaylanmayaca��n� dü�ünüyor. Ancak ben onaylanaca�� kanaatindeyim. Zira Türk halk�n�n, anla�man�n onaylanmamas� için hükümete herhangi bir bask�da bulundu�unu göremiyorum. Türk hükümeti bu durumu kamuoyundan gizli tutmak için oldukça iyi hareket etti. Ama yine de, baz� önde gelen dini �ahsiyetlerin, �stanbul'daki Çin Konsoloslu�u önündeki göstericilerin yan�na gidip destek oldu�unu gördüm. Bununla beraber, buna kar�� büyük bir yürüyü� tertip edebilirler. Bu anla�ma Uygurlar için oldukça riskli.

Türkiye ile Çin aras�nda iade anla�mas�

- Türkiye ile Çin aras�nda son dönemde bir iade anla�mas�n�n yürürlü�e girece�i ifade ediliyor. Bize bu anla�may� ve Türkiye'de ya�ayan Uygurlar için olu�turdu�u tehdidi detayl�ca anlatabilir misiniz?

Ben elbette bir avukat de�ilim. Fakat anla�mada, Çin'in arzusuyla, bir suçla itham edilen herhangi bir Çin vatanda��n�n iade edilmesi gerekti�i belirtiliyor. Normal olarak, herhangi iki ülkenin böyle bir anla�ma yapabilece�ini söyleyebilirsiniz. Fakat bu iade anla�mas�n�n zamanlamas� olduka ilginç. Böyle bir anla�ma 20, 30, 40, 50 sene evvel yap�lsa, birçok devlet de böyle yapt���ndan, bunu anlayabilirdim. Fakat söz konusu anla�ma 2017'de gerçekle�tirildi ve ba�kan taraf�ndan 2019'da imzaland�.

Zaman hususunda, toplama kamplar� da tam bu y�llarda, 2017'de medyan�n gündemine geldi. Bu kamplar 2016'n�n ortas�nda, sonlar�na do�ru in�a edilmeye ba�land�. Ve medyada Mart-Nisan 2017 gibi ciddi �ekilde gündeme geldiler. Ve bu iade anla�mas� da ilk olarak Nisan 2017'de ilan edildi.

Ve hat�rlamam�z gereken bir di�er �ey de, Türkiye'nin Çin vatanda�� suçlular için pek de revaçta olan bir merkez olmad��� gerçe�i. Çin'de suç i�leyen ki�iler genellikle Bat� Avrupa, �ngiltere, Kanada, ABD, Avustralya gibi bölgelere, çok geli�mi� ülkelere kaçarlar. Veya baz� Do�u Asya ülkelerine kaçarlar. Türkiye'ye kaçmazlar. Bu sebeple anla�mada do�rudan Uygur Türklerini hedef al�nd��� söylenmiyor olsa bile, bu iade anla�mas� Uygurlar� hedef almakta. Sat�r aralar�n� iyi okumak gerekiyor. 

Yani bu zamanlama, Çin'in 2017 y�l�nda bunu yapmas� ve Türkiye'ye kaçan herhangi bir Han Çinlisi suçlu olmay���, bunun aldat�c� bir anla�ma oldu�unu ortaya koyuyor.

- Söz konusu iade anla�mas� paralelinde baz� kesimler, Türkiye'nin Çin'in talep etti�i ki�ileri verip vermeme konusunda istedi�i �ekilde hareket edebilece�ini savundu. Çin'in iade taleplerini geri çevirece�ini öne sürdüler. Bu konuda Uygurlar ne dü�ünüyor, genel durumdan tedirgin misiniz?

Evet, baz�lar� bunu iddia ediyor ancak ka��t üzerindeki mesele bu de�il.

Türkiye'nin Çin'in iade taleplerini reddedebilece�i bir pozisyonda olabilece�inden ciddi anlamda �üpheliyim. E�er olsalard�, neden böyle bir anla�ma imzalas�nlar? Bu aç�kça Uygurlar� tehlikeye at�yor.

Halihaz�rda birçok Uygur gözalt�na al�n�yor. Bir Uygur'un bugün 13.00 sular�nda (30 Aral�k 2020 Çar�amba) gözalt�na al�nd���n� duyduk. �smi Abdulkahhar Abdulaziz. Zeytinburnu'nda gözalt�na al�nd�.

�u an nerede oldu�unu bilmiyoruz. Gözalt�na al�nd� ve muhtemelen bir geri gönderme merkezine gönderildi. Uygurlar�n toplama merkezlerine at�lma sebebi yukar�da belirtti�im gibi.

Onlar Çin vatanda�lar� ,ancak Çin yönetimi pasaportlar�n� yenilemiyor. Geçerli pasaportlar� olmad��� için ikamet izinlerini de yenileyemiyorlar. Ve bu sebeple izin olmadan ya�ad�klar� için polis onlar� yakal�yor. Polis normalde onlar� b�rak�r, gitmelerine müsade ederdi. Birkaç sene evvel meseleyi anl�yorlard�. Ancak �imdi, onlar� rastgele yakal�yorlar.

Ben Türkiye'de oldu�u zaman zarf� boyunca polis bana kimlik dahi sormam��t�.

Bunun Çin'in istekleri do�rultusunda oldu�unu dü�ünüyorum. Halihaz�rda geri gönderme merkezlerinde binlerce Uygur var. Birçok Uygur'a 10 gün içerisinde s�n�r d��� edileceklerine dair belgeler gönderildi. Bu belgeleri kendi gözlerimle gördüm. Çok endi�e verici zamanlardan geçiyoruz. 

- Türkiye'den Çin'e daha önce iade edilen Uygurlar oldu mu?

Önceden söyledi�im gibi, do�rulanm�� bir vaka var. Zinnetgul Tursun ve k�z bebeklerinin durumu. Onlara sahte Tacik pasaportlar� verildi ve Tacikistan'a s�n�r d��� edildiler. Bunun Türk hükümetinin bilgisi dahilinde ya�and���n� dü�ünüyoruz.

Önce Tacikistan'a, buradan da Çin'e gönderildiler. Türkiye bunu reddetti, çünkü onu direkt Çin'e iade etmemi�lerdi. Ve bugüne dek halen böyle bir s�n�r d��� oldu�unu kabul etmiyorlar. Ama Uygurlar olay� do�ruluyor. Bizzet Tursun'un k�z karde�i bunu do�rulad�. Ve Tursun ile k�zlar�n�n Çin'de öldürüldü�ü resmi olmayan kaynaklarca bildirildi.

"Çin dünyadaki Uygurlara da bask� uyguluyor"

 

- Çin hükümetinin Türkiye'deki ve dünyadaki Uygur diasporas�na bask� uygulad���na dair raporlar ortaya ç�km��t�. Bize bu durumu anlatabilir misiniz?

Çin, dünyadaki Uygurlar� onlar� tehdit ederek bask� alt�na al�yor. Çin polisi düzenli olarak dünyadaki belirli Uygurlar� WeChat üzerinden tehdit ediyor. Onlara susmalar�n�, ya�anan ihlallere �ahitlik edip anlatmamalar�n� söylüyor. Ve e�er bunu yaparlarsa onlar�, halen Do�u Türkistan'da ya�ayan akraba ve sevdikleriyle tehdit ediyor.

Baz� Uygurlar takip ediliyor, baz�lar� sosyal medyadan ölüm tehditleri al�yor. Ve Türkiye ile Suudi Arabistan gibi ülkelerde geri gönderme tehdidi de devam ediyor. Uygur bir alimin Suudi Arabistan'da gözalt�na al�nd���n� biliyoruz ve bu ki�i geri gönderilme riskiyle kar�� kar��ya.

Toplama kamp�nda tutulan Müslüman Uygurlar

- Pakistan, Suudi Arabistan ve Türkiye gibi Müslüman ülkelerde baz� kesimler Uygur meselesine dair farkl� bir bak�� aç�s�na sahip. Bu kesimler Uygurlara yönelik hak ihlallerine kar�� ç�k�yor olsalar da, Çin ile ili�kilerin devam etmesi gerekti�ini, bu yüzden Uygurlar�n iade edilmesi gibi baz� konular�n 'mecburi' oldu�unu savunuyor. Bu durumla ilgili ne söylemek istersiniz?

Bu tarz �eyler oldukça iki yüzlü.

Kazakistan, K�rg�zistan ve Özbekistan gibi di�er Türki ülkeler de her gün Uygurlar� Çin'e iade ediyor. Fakat biz onlara k�zm�yoruz. Neden biliyor musun? Çünkü sistemi biliyoruz, liderlerini tan�yoruz, onlar�n tabiat� komünist. Türklükle alakalar� yok. 

Fakat konu, insanlar�n "ümmetin lideri" olarak niteledi�i Recep Tayyip Erdo�an gibi birisi oldu�u zaman... Onun mazlumlar�n sesi oldu�u söyleniyor, "Filistin k�rm�z� çizgimiz, Mescid-i Aksa k�rm�z� çizgimiz" diyor. Böyle �eyler söylüyor de�il mi?

Ve ne zaman Birle�mi� Milletler kürsüsünde konu�sa, dünyadaki her mazlum Müslüman halktan bahsediyor, Uygurlar hariç. 4-5 milyon Suriyeliye kap�lar�n� açt�, ki zaten açmas� gerekirdi. Bunun için ona övgüde bulunuyoruz.

Ancak tüm bunlar� yaparken, -Pakistan Ba�bakan�- �mran Han da benzer �eyler söylerken, ve Suudi Arabistan... �brahim aleyhisselam Mekke'nin her insan�n s���na�� oldu�unu söylemi�. Ama �imdi, orada ya�ayan insanlar ya s�n�r d��� ediliyor yahut s�n�r d��� riskiyle kar�� kar��ya. 

Bu iki yüzlülük bizi sinirlendiriyor.

E�er Recep Tayyip Erdo�an gibi biri, "Biz mazlumlar�n sesi de�iliz. Bunlar umrumuzda de�il." dese, tamam o zaman deriz. Anlar�z. Ama bir �eyi söylerken tam z�tt�n� yapmak bizi öfkelendiren �ey. 

Onu "One Minute" derken duyduk, Müslümanlar�n kahraman� olarak, "yeni mehdi" olarak görülüyor, ama... 

Genel olarak söylemek gerekirse Uygurlar Türkiye'yi seviyor. Dili seviyor, kültürü seviyor, insanlar� seviyor. Dilimiz, kültürümüz, dinimiz birbirine ba�l� duruma. Biliyorsunuz, birçok yönden birbirimize ba�l�y�z. 

Bu sebeple, böyle bir durumda arkadan b�çaklanmak, ihanet gibi görüyoruz. Bu bizler için bir ihanet.