�ngilizler �stanbul�u tek kur�un atmadan nas�l terk etti?

Sa�olsun, resmi tarihimiz �stiklal Sava��'ndan sonra �ngilizler ba�ta olmak üzere i�gal kuvvetlerini �stanbul'dan nas�l ba�lar� önlerinde ç�kartt���m�z� yazar. Ne de olsa fena halde yenik ve eziktirler kar��m�zda. Nitekim muzaffer Türk ordusu 6 Ekim 1923 günü �stanbul'a girmi� ve �ehri 5 y�la yak�n süren dü�man i�galinden kurtarm��t�r.

Art�k de�i�mesi �art olan tarih kitaplar�m�zda böyle yazar yazmas�na ama gerçekler ayn� kanaatte de�ildir. Asl�nda �tilaf devletlerinin silahl� kuvvetleri, resmi geçit törenleri ve centilmenlere yak���r “garden party”lerle veda etmi�ler, halk�n alk��lar� aras�nda bayra��m�z� selamlayarak Dolmabahçe r�ht�m�nda kendilerini bekleyen “Arabic” adl� transatlanti�e binmi�ler ve sevinç içinde –memleketlerine dönüyorlard�- el sallayarak �stanbul'dan ayr�lm��lard�.

Hangi tarihte peki? Herkes gibi '6 Ekim'de' diyorsan�z yan�l�yorsunuz. Do�ru cevap için ise biraz sabr�n�z� istirham edece�im. Çünkü daha önce baz� önemli ip uçlar� vermem gerekiyor.

Öncelikle �unu belirtelim ki, i�gal kuvvetlerinin �stanbul'u terk edi�i ile Lozan Antla�mas�'n�n imzalanmas� olaylar� aras�nda sand���m�zdan da yak�n bir ba� mevcuttur. Yani Lozan imzalanana kadar i�gal devam etmi�ti, hatta sonras�nda da 2,5 aya yak�n bir süre daha i�galciler ba�kentimizden gitmemi�lerdi.

Hemen araya girip söyleyeyim: Ankara'n�n 13 Ekim'de ba�kent olu�u �tilaf kuvvetlerinin gidi�inden bir hafta sonraya rastlar, yani Lozan imzaland���nda �stanbul hâlâ payitahtt�r ve bir maddesinde de Hilafet merkezinin �stanbul oldu�u aç�kça yaz�l�d�r.

O zaman �unu sormak hakk�m�zd�r diye dü�ünüyorum:

Ankara'y� ba�kent yapmakla Lozan'� ilk delen biz mi olduk yoksa? Hani Lozan ilk imzaland��� haliyle dimdik ayaktayd�? ��in asl�na bak�l�rsa Lozan defalarca delinmi�tir. Frans�zlara b�rak�lan Antakya/Hatay'�n ana vatana kat�lmas� Lozan'�n delini� anlar�ndan biridir. K�br�s için 1958/59'da yap�lan Londra/Zürih anla�malar� Lozan'�n bir ba�ka delini�idir. Montrö de öyledir. Belki de Lozan'�n lehimize as�l büyük delini�i, “Kanalistanbul” projesiyle gerçekle�ecektir. Böylece Bo�aziçi, 1918′deki �tilaf devletleri i�galinden bu yana ilk defa tam olarak egemenli�imiz alt�na girecektir.

Nas�l gittiler?

��gal alt�ndaki �stanbul'un bo�alt�lmas� s�ras�nda �stanbul Komutan� olarak görev yapan Selahaddin Adil Pa�a'n�n Hayat Mücadelelerim adl� hat�ralar�nda (1982) o netameli günler içeriden ve ayr�nt�l� bir �ekilde anlat�l�r. (Maalesef bu hat�rat�n orijinali, Pa�a'n�n birkaç sene evvel kaybetti�imiz o�lu Semuh Adil Bey'in ifadesiyle Kemal Il�cak'�n yal�s�nda s�rra kadem basm��t�r.)

Görevine Halife Abdülmecid'in biat töreniyle ba�layacakt�r Selahaddin Adil Pa�a. 24 Temmuz 1923′te imzalanan Lozan Antla�mas�'n�n hükümlerine uygun olarak bir ay sonra (23 A�ustos) TBMM Lozan'� onaylayacak ve ancak o zaman �tilaf kuvvetleri denklerini toplamaya ba�layacaklard�r. (Ne garip: �ngiltere parlamentosunun Lozan'� onay� ise ertesi y�l�n A�ustos'unu bulacakt�r.)

Lozan'dan bir ay sonra i�gal kuvvetleri toplanmaya ba�lam��, i�gal ettikleri binalar� Türk askerine teslim etmektedirler birer iki�er. Bo�altma i�lemi 1,5 ayda tamamlanacak ve son gün dostane bir tören düzenlenecektir. Bundan sonras�n� Selahaddin Adil Pa�a'n�n hat�rat�ndan takip edelim (sayfa 424):

“General Harrington taraf�ndan �tilaf devletleri ordular� nam�na 29 A�ustos'ta Türk ordusu için Sumer Palas'ta bir çay ziyafeti verilerek �stanbul'daki askeri, sivil birçok ki�i ça�r�lm�� ve kumandanl�kça (yani Türk taraf�nca) da 19 Eylül 1923′te Beykoz Park�'nda bir garden parti ile buna kar��l�k verilmi�ti.”

Adil Pa�a bundan sonra �zmit'ten gelecek ordumuzun �stanbul'a giri�i için de haz�rl�k yapt�klar�n� ve i�gal kuvvetlerinin binalar� teslim i�inin Eylül sonuna kadar sürdü�ünü, birliklerin de büyük ölçüde -karargâh heyetleri hariç- ülkelerine yolland���n� anlat�yor.

Nihayet 2 Ekim günü �tilaf devletlerinin Mondros Mütarekesi hükümleri gere�ince el koyduklar� bütün cephane ve sava� malzemesinin Türk hükümetine teslim edildi�ine dair belge imzaland�ktan sonra art�k resmi i�lemlerin tamamland���n� yazan Pa�a, ayn� gün, yani 2 Ekim 1923 günü i�gal kuvvetlerinin �stanbul'u nas�l terk ettiklerini de �öyle anlat�r (s. 425):

“Türk, �ngiliz, Frans�z ve �talyan birliklerinden ayr�lan birer birlik belirli saatte Dolmabahçe meydan�nda yerle�mi� ve yap�lan geçit merasiminden sonra �tilaf devletleri kumandanlar� taraf�ndan büyük bir seyirci toplulu�u önünde alk��lar aras�nda �anl� bayra��m�z selamlanarak yabanc� kumandanlar cami r�ht�m�na kadar u�urlanm�� ve burada r�ht�ma yana�an bir motorla F�nd�kl� aç�klar�nda beklemekte olan Arabic vapuruna gitmi�lerdi. Bu suretle de �stanbul i�galine kesinlikle son verilmi�ti.”

Bizzat �stanbul'u teslim alan komutan�n a�z�ndan aktard���m yukar�daki sat�rlar �tilaf kuvvetlerinin �stanbul'u nas�l terk ettiklerini belge de�erinde bir anlat�mla ortaya koyuyor. Yaln�z o soruyu unutmad�n�z umar�m: 'Hangi tarihte?' diye sormu�tuk. Resmi tarih 6 Ekim diyor, Selahaddin Adil Pa�a ise 2 Ekim. Nitekim bas�n taramalar�nda 1920'li y�llarda �stanbul'un kurtulu�unun her y�l 2 Ekim'de kutland���n� okuyabiliyoruz.

Üsküdar'dan araba vapuruyla kar��ya geçen Türk birliklerinin �ehre giri�inde Sarayburnu'ndan Taksim'e kadar yolun iki taraf�na s�ralanm�� olan Müslüman ahali “Ya�as�n” ç��l�klar� at�yor, ard arda tekbir getiriliyor, “Allahu ekber” sadalar� Ayasofya Camii'nden yükselen yan�k selalara kar���yordu.

Sen misin muhalefet eden?

Selahaddin Adil Pa�a'n�n Hayat Mücadeleleri adl� hat�rat�n�n 423. sayfas�nda ilginç bir upucu yakal�yoruz. �öyle:

“Son zamanlarda meydana gelene olaylar ve yeni bir tahakküm ve zorbal�k devrinin haz�rl�klar�n� gösteren gidi�at� memleket için hay�rl� bir yön olarak görmüyor, yeni görev ve sorumluluklar almay� uygun bulmuyordum.”

Selahaddin Adil Pa�a'n�n 1923 ortalar�nda gelmekte oldu�unu söyledi�itahakküm ve zorbal�k birkaç ay sonra tam olarak gerçekle�ecek ve Tek Parti yönetimiyle yakla��k çeyrek as�r milletin kaderine hükmedecekti.

Pa�a'n�n bu sürece itirazlar� ve yeni rejimin tahakküm ve zorbal���na ortak olmak istemeyi�i Tek Parti idaresinin gözünden kaçmayacak ve �tilaf güçleri �stanbul'dan 2 Ekim'de çekip gitmesine ra�men onlar� göndermenin �erefi bir muhalife kalmas�n diye resmi tarihte 3. Kolordunun �zmit'ten �stanbul'a giri� tarihi esas al�nacak ve Pa�a'n�n ad� yaln�z �stiklal Sava��'ndan de�il, gerçek kahraman� oldu�u 18 Mart deniz zaferinden bile silinecekti. (Pa�a'n�n tahakküm ve zorbal��a yönelik ele�tirisi 1951'de Meclis'te yapt��� konu�mada “Bir diktatör kanunla korunamaz” sözüne yans�yacakt�r.)

Sen misin muhalefet eden? Seni yaln�z bugünden de�il, tarihten de sileyim de gör!

��te bizde buna “tarih” diyorlar.

Not: Burada i�galcilerin �stanbul'u “nas�l” terk ettiklerini anlatt�k. “Niçin” terk ettikleri ise ayr� bir yaz�ya selam veriyor.

Mustafa Arma�an/Yeni�afak