12 Eyl�l Darbesinin �zerinden 36 Y�l ge�ti

T�rkiye Cumhuriyeti tarihinde T�rk Silahl� Kuvvetleri’nin (TSK) y�netime ���nc� a��k m�dahalesi olan 12 Eyl�l Asker� Darbesi'nin �zerinden 36 y�l ge�ti. D�nemin Genelkurmay Ba�kan� Orgeneral Kenan Evren �nc�l���nde ger�ekle�tirilen darbe ile siyas� partiler la�vedildi, 650 bin ki�i g�zalt�na al�nd�, 7 binden fazla ki�i i�in de idam cezas� istendi.

AA muhabirinin derledi�i bilgilere g�re, “sa�-sol �at��mas�”, “siyas�, sosyal ve ekonomik istikrars�zl�k” gibi bahanelerle askerlerin y�netime el koydu�u 12 Eyl�l’�n ac�lar� h�l� tazeli�ini koruyor.

12 Eyl�l 1980 Cuma g�n� saat 03.59'da T�rkiye radyolar� (TRT) �stiklal Mar��'n�n �al�nmas�yla yay�na ge�ti. Daha sonra anons yap�lmadan, Harbiye Mar�� �al�nd�.

Mar��n bitiminde ise Genelkurmay ve Milli G�venlik Konseyi Ba�kan� Orgeneral Kenan Evren imzas�yla yay�mlanan Milli G�venlik Konseyi'nin bir numaral� bildirisi okunmaya ba�land�. Bu bildiriyi 5 bildiri daha izledi.

Darbenin en resm� a��klama ve gerek�esi ise d�nemin Genelkurmay Ba�kan� Orgeneral Evren taraf�ndan, “... Silahl� Kuvvetler aziz T�rk milletinin hakk� olan refah ve mutlulu�u, vatan ve milletin b�t�nl��� ve gittik�e etkisi (azalmaya) azalt�lmaya �al���lan Atat�rk ilkelerine yeniden g�� ve i�lerlik kazand�rmak, kendi kendini kontrol edemeyen demokrasiyi sa�lam temeller �zerine oturtmak, kaybolan devlet otoritesini yeniden tesis etmek i�in y�netime el koymak zorunda kalm��t�r.” ifadeleriyle duyuruldu.

Darbenin Evren d���ndaki uygulay�c�lar� ise Kara Kuvvetleri Komutan� Orgeneral Nurettin Ersin, Hava Kuvvetleri Komutan� Orgeneral Tahsin �ahinkaya, Deniz Kuvvetleri Komutan� Oramiral Nejat T�mer ve Jandarma Genel Komutan� Orgeneral Sedat Celasun'dan olu�an komuta kademesiydi.

Darbenin Gerek�eleri

TSK'n�n emir-komuta zinciri i�erisinde ger�ekle�tirdi�i darbenin �ne s�r�len en �nemli gerek�esi “g�venlik” oldu.

TBMM'nin 22 Mart 1980'de ilk turunu yapt��� Cumhurba�kanl��� se�imini, 114 tur oylama yapt��� h�lde darbe g�n�ne kadar sonu�land�ramamas�n�n da etkili�i oldu�u s�re�te, gazeteci Abdi �pek�i, Emniyet M�d�r� Cevat Yurdakul, D�SK ve Maden-�� Sandikas� Genel Ba�kan� Kemal T�rkler, MHP Genel Ba�kan Yard�mc�s� G�n Sazak, Eski Ba�bakan Nihat Erim, Adalet Partisi �stanbul Milletvekili �lhan Egemen Darendelio�lu, CHP �stanbul Milletvekili Abdurrahman K�ksalo�lu, MHP Gaziosmanpa�a �l�e Ba�kan� Ali R�za Alt�nok ile e�i ve k�z�n�n �ld�r�lmesi gibi �ok say�daki siyas� cinayet de darbeci generallerin gerek�eleri olarak ileri s�r�ld�.

6 Eyl�l'de Konya'da d�zenlenen “Kud�s Mitingi” de darbe y�netimi taraf�ndan “�eriat�� giri�im”olarak g�sterilmi�ti.

Haz�rl�klar Haziran Ay�nda Yap�ld�

Asker� darbenin haz�rl�klar� Haziran 1980'den itibaren Genelkurmay Kararg�h�'nda yap�lmaya ba�land�.

Kod ad� “Bayrak Harek�t�” olan darbe, ilk olarak b�t�n ordu komutanlar�na g�nderilen, “Bayrak Plan�’n�n uygulanmaya giri� g�n� 11 Temmuz, saati ise 04.00’t�r.” bildirisi ile hayata ge�irilmek istendi ancak 2 Temmuz'da S�leyman Demirel'in ba�bakanl���ndaki h�k�metin g�venoyu almas�yla plan ertelendi.

Plan ayn� isimle 12 Eyl�l sabaha kar�� uygulamaya konuldu, art�k sokaklara palet ve postal sesleri h�kimdi.

Emir-komuta zinciri i�inde ger�ekle�tirilen bu darbe, 27 May�s 1960 ve 12 Mart 1971 muht�ras�n�n ard�ndan T�rkiye Cumhuriyeti tarihinde TSK’n�n y�netime ���nc� a��k m�dahalesi olarak tarihteki yerini al�yordu.

Demirel ve Ecevit Hamzakoy'a, Erbakan ile T�rke� Uzunada'ya

Bu m�dahale ile S�leyman Demirel'in ba�bakan� oldu�u h�k�met g�revden al�nd�, TBMM la�vedildi. 1970 sonras�nda de�i�tirilen 1961 Anayasas� uygulamadan kald�r�ld� ve T�rkiye siyasetinin yeniden tasarland��� bir asker� d�nem ba�lam�� oldu.

Cuntac�lar �lke genelinde 13 s�k�y�netim b�lgesine 13 generali, s�k�y�netim komutan� olarak atarken, T�rk Hava Kurumu, �ocuk Esirgeme Kurumu ve K�z�lay d���ndaki derneklerin faaliyetleri de durduruldu.

Siyas� partileri de la�veden asker� y�netim, S�leyman Demirel ile B�lent Ecevit'i Hamzakoy'a, Necmettin Erbakan ile Alparslan T�rke�'i ise Uzunada'ya s�rg�ne g�nderdi. Siyas� yasaklar geldi. Darbeye liderlik eden 5 generalin olu�turdu�u Milli G�venlik Konseyi b�t�n yetkileri ele ald�.

Eski Deniz Kuvvetleri Komutan� B�lent Ulusu'ya kurdurulan h�k�met, 21 Eyl�l'de g�reve ba�lad�. Darbe �ncesinin Ba�bakanl�k M�ste�ar� Turgut �zal da darbe h�k�metinde ekonomiden sorumlu Ba�bakan Yard�mc�s� olarak g�rev ald�.

Darbenin ard�ndan ge�en 3 y�l i�erisinde �nemli kanunlar�n tamam�na yak�n� de�i�tirildi ve asker� y�netimin belirledi�i Dan��ma Meclisi taraf�ndan haz�rlanan Anayasa, yap�lan “g�d�ml�”referandumla y�zde 92'lik “evet” oyu ald�.

Ayn� halk oylamas�nda, Kenan Evren Cumhurba�kan� se�ildi. Kabul edilen Anayasa'da bulunan asker� y�netim �yelerinin �m�r boyu yarg�lanmas�n� engelleyen, ge�ici 15. Madde, 2010'daki Anayasa de�i�ikli�i referandumuna kadar y�r�rl�kte kald�.

50 Ki�i �dam Edildi

Darbeden sonra ilk idamlar, 9 Ekim 1980 tarihinde ger�ekle�ti. �lk olarak sol g�r��l� Necdet Adal�, ard�ndan �lk�c� Mustafa Pehlivano�lu idam edildi. Darbe �ncesinde bir asker� inzibat erini �ld�rd��� gerek�esiyle h�k�m giyen 17 ya��ndaki Erdal Eren 19 Mart 1980 tarihinde idama mahk�m edildi.

Eren'in idam karar� Yarg�tay taraf�ndan iki kere iptal edilmesine ra�men, Milli G�venlik Konseyi taraf�ndan onaylanan kararla ve ya�� b�y�t�lerek 13 Aral�k 1980'de Ankara Merkez Ulucanlar Cezaevi'nde infaz edildi.

Milyonlar�n Hayat� Etkilendi

Darbeden sonraki s�re�te asker� y�netim, milyonlarca ki�inin hayat�n� etkileyen kararlar�n alt�na imza att� ve y�llar s�recek travmalara neden oldu.

Darbe s�recinde 650 bin ki�i g�zalt�na al�nd�, a��lan 210 bin davada 230 bin ki�i yarg�land�, 7 binden fazla ki�i i�in de idam cezas� istendi. Bunlardan 517 ki�iye idam karar� verilirken, kararlar�n 50'si uyguland�. 14 bin ki�i vatanda�l�ktan ��kar�l�rken, yakla��k 100 bin ki�i �rg�t �yesi olma su�undan yarg�land�, 30 bin ki�i ise “sak�ncal�” oldu�u iddias�yla i�ten ��kar�ld�.

��kence ve faili me�hullerin �ok�a ya�and��� d�nemde bine yak�n film yine sak�ncal� bulundu�u i�in yasakland�, 4 bine yak�n ��retmen, �ok say�da �niversite g�revlisinin i�ine son verildi. Y�zlerce gazeteci i�in de binlerce y�la varan hapis cezalar� istendi.

“Hi�bir Asker� M�dahale Me�rula�t�r�lamaz”

Siyaset, Ekonomi ve Toplum Ara�t�rmalar� Vakf� (SETA) �stanbul Genel Koordinat�r� Fahrettin Altun, AA muhabirine yapt��� a��klamada, 12 Eyl�l darbesiyle T�rkiye'de sistemin yeniden yap�land�r�ld���n� belirterek, darbeyle, T�rkiye'deki yap�n�n geri d�nd�r�lemez bir �ekilde uluslararas� ba��ml�l�k etraf�nda �ekillendirildi�ini kaydetti.

Altun, G�len �rg�t�n�n 15 Temmuz'daki kalk��mas�n� ise s�dece bir darbe giri�imi olarak de�erlendirmemek gerekti�ini belirterek, uluslararas� bir g�� oda��n�n devletin i�ine s�zan bir grubu kiralayarak, i�gal giri�iminde bulundu�unu aktard�.

15 Temmuz'daki kalk��mada darbe teknolojisinin kullan�ld���na dikkat �eken Altun, �unlar� s�yledi:

“Baz� programlarda 12 Eyl�l darbesi ile 15 Temmuz darbe giri�imi kar��la�t�r�l�yor ve ‘Bunlar 12 Eyl�l’de bile ya�anmad�, 12 Eyl�l darbesi daha masum.’ me�linde konu�malar ge�iyor. Darbeler aras�nda kar��la�t�rma yap�labilir ama 15 Temmuz'da ya�anan vah�et �zerinden T�rkiye tarihinde ger�ekle�tirilmi� hi�bir asker� m�dahale me�rula�t�r�lamaz, ho�g�r�lemez. Buna ili�kin ne yaz�k ki bir gayret s�z konusu. �zellikle eski T�rkiye’nin m�esses nizam�na ait unsurlar bunu �zellikle kullan�yorlar. Bakt���n�zda bir kesim 12 Eyl�l'� ele�tirirken 27 May�s'� y�celtir. Bu kesimin b�yle bir yakla��m� s�z konusu. 27 May�s �ok ciddi anlamda T�rkiye'ye zarar vermi�tir.”.