�in`in �slam co�rafyas�na artan ilgisi ne anlama geliyor?

Çin’in Ortado�u hamlesi

Ana Palacio / Perspektif

Ortado�u’da de�i�mekte olan dinamikleri, �ran Yüksek Güvenlik Konseyi Sekreteri Ali �emhani ve Suudi Arabistan’�n Devlet Bakan� Musaid bin Muhammad el-Aiban’�n Pekin’de el s�k��mas� ve bu esnada iki bakan�n aras�nda gülümsemekte olan üst düzey Çinli diplomatlardan Wang Yi’nin yer ald��� foto�raftan daha iyi yans�tan bir görüntü olamaz herhalde. Söz konusu foto�rafta yetkililer iki rakip ülke aras�ndaki diplomatik ili�kilerin Çin arac�l���yla yeniden tesis edilmesi konusunda anla�m�� olmalar�n� kutluyordu. Çin, anla�man�n sa�lanmas� sürecinde oynad��� rolle küresel anlamda a��rl��� olan siyasi bir güç olarak itibar�n� sa�lamla�t�rm��, Amerika’n�n bölgede oynad��� rolün ne ölçüde azald���n�n da alt�n� çizmi� oldu. 

Bu sürpriz anla�ma büyük ölçüde ihtiyaçtan do�du. ABD’nin yapt�r�mlar� nedeniyle uzunca süredir oldukça yaln�z olan �ran aç�s�ndan iki ülke aras�ndaki ili�kilerde gerilimin azalmas�, tam da halk isyanlar�n�n artmakta oldu�u bir dönemde ekonomi bak�m�ndan tutunmaya ihtiyaç duydu�u bir dal� temsil ediyor. Suudi Arabistan’a da Yemen’de �ran’a kar�� açt��� y�k�c� vekil sava��na ara verme imkân� sunuyor. 

Uzla�ma aray��� için her iki taraf�n da kendine göre nedenleri vard�. Ancak yak�nla�may� sa�layan Çin oldu. Anla��lan onlarca y�l Deng Xiaoping’in “ülkenin gücünü gösterme, zaman�n gelmesini bekle, asla öne ç�kma” tavsiyesine uyan Çin, art�k küresel gündemin ilgi oda�� olmas�n�n zaman�n�n geldi�ine karar verdi. 

Çin’in stratejik planlar�nda Ortado�u’nun neden uzun zamand�r dikkat çekici bir biçimde öne ç�kt���n� anlamak zor de�il. Çin doymak bilmeyen bir enerji tüketicisi, Ortado�u ise önemli bir enerji tedarikçisi. Hal böyle olsa da, bir süre öncesine kadar Çin, enerjisini a��rl�kl� olarak bölge ekonomisinde kaplad��� alan� geni�letmeye vermi�ti. Körfez ��birli�i Konseyi ülkeleri 2014’ten bu yana Çin’e ham petrol ihracat�n� iki kat�na ç�kard�, ihracat toplam� 2022 y�l�nda 210 milyon tonu geçti. 

Çin, Suudi Arabistan ile �ran aras�ndaki bu diyalogla bölgeyle ili�kisini yeni bir a�amaya ta��yor gibi görünüyor. Nitekim anla�madan sadece bir ay sonra, Afganistan’�n Taliban liderlerine daha kapsay�c� bir hükümet kurma ça�r�s�nda bulundu (ülkelerin iç i�leriyle ilgili aç�klama yapmaktan kaç�nmay� adet edinmi� bir ülke için �a��rt�c� bir hamle). 

Çin daha fazla diplomatik liderli�e zemin de haz�rlad�. Geçti�imiz y�l, “ülkeler aras�ndaki anla�mazl�klar� çözüme ba�lamaya” ve “krizlerin bar��ç�l yolla çözülmesine” katk� sunmay� amaçlayan Küresel Güvenlik Giri�imi’ni ba�latt�. Bundan bir y�l önce de “ekonomik büyümeyi h�zland�rma, iyi koordine edilmi� bir kalk�nma ve birlikte geli�im çabas�na yönelik bir yol haritas�” olarak sunulan Küresel Kalk�nma Giri�imi’ni ba�latm��t�.

Bu gibi giri�imlerin oda��n�n, Çin uzmanlar�n�n baz�lar�n�n Orta ve Do�u Asya ile birlikte ülkenin diplomatik ili�kilerini s�n�fland�rmaya yönelik oldu�unu iddia etti�i “üç halka”n�n ilkini olu�turan Ortado�u olaca��na �üphe yok. (�kinci halka Asya, Afrika ve Latin Amerika’n�n geli�mekte olan di�er ekonomilerini, üçüncü halkaysa öncelik s�ralamas�nda gerilerde kalan sanayile�mi� dünyay� kaps�yor.)

ABD’nin Ortado�u politikas�

Çin’in Ortado�u’da avantaj elde etmesini kolayla�t�ran, ABD’nin bölgeye yönelik politikas� oldu. Harvard’dan Stephen M. Walt’un belirtti�i gibi, ABD baz� ülkelerle “özel ili�kiler” geli�tirdi, bunlar�n d���nda kalan di�er ülkelerleyse ili�ki kurmad�. Sonuç olarak, ABD’nin �ran gibi dü�manlar� üzerinde fiilen hiçbir etkisi olmad��� gibi, aralar�ndaki ili�kinin önemli ölçüde cepte oldu�u sonucuna vard��� Suudi Arabistan gibi “mü�terileri” üzerinde de s�n�rl� bir etkisi var.

�üphesiz Suudi Arabistan hâlâ ABD’ye ba��ml�; Krall�k daha geçen ay uçak üreticisi Boeing ile 35 milyar dolarl�k bir anla�ma yapt�. Ancak uzun süredir i� birli�i içinde oldu�u ülke ile ilgili hayal k�r�kl�klar� art�yor. Ne de olsa ABD, 2019’da Suudi petrol tesislerine düzenlenen bir sald�r�dan do�rudan �ran’� sorumlu tutmaktan kaç�nm�� ve Krall�k’� insan haklar� sicili nedeniyle defalarca azarlam��t�.

Asl�nda ABD son y�llarda Ortado�u’ya çok daha az ilgi gösteriyor. Bu k�smen jeopolitik olarak kendinden çok fazla beklentinin olmas�na kar�� bir tepkiydi. Ayn� zamanda Amerika’n�n kaya petrolü ve gaz�n�n h�zla i�letilmesi sayesinde enerji ithalat�na ba��ml�l���n�n h�zla azalmas�ndan kaynaklan�yordu.

Suudi Arabistan buna kar��l�k, Rusya ve di�er Körfez ülkelerinin yan� s�ra geçti�imiz 10 y�lda Ortado�u’da Bat�l� herhangi bir ülkeden daha fazla diplomatik misyonda bulunan Çin ile daha derin ba�lar kurarak stratejik bir ba�lant�s�zl�k yoluna girdi. Bu de�i�im, OPEC (ki OPEC içinde en büyük üretici Suudi Arabistan) ve i� birli�i içinde oldu�u ülkelerin (Rusya dahil) yak�n zamanda petrol üretiminde kesinti yapmaya ili�kin karar�na da yans�d� (Bu da Amerika’n�n enflasyonu bir mali kriz ya da resesyonu tetiklemeden kontrol alt�na alma giri�imlerini daha içinden ç�k�lmaz hale getirecek bir hamleydi.)

ABD, Ortado�u’daki dayana��ndan vazgeçti�ine pi�man olacak. Kaya enerjisinin yava� büyüdü�ü ve gelece�ine dair beklentilerin s�n�rl� oldu�u dikkate al�nd���nda, ABD gelecek y�llarda kendini çok daha OPEC+’n�n insaf�na b�rakm�� olacak. Daha da önemlisi, Çin Devlet Ba�kan� Xi Jinping, Amerika’n�n çekilmesinden faydalanarak Çin’i bölgesel bir güç yapmaya çal��makla kalm�yor, �kinci Dünya Sava��’ndan sonra ABD liderli�inde kurulmu� olan dünya düzenine meydan okuyabilecek küresel bir lider olarak da konumland�rmaya çal���yor.

Çin için i�ler pek de sorunsuz ilerlemeyecek. Yeni güvenlik düzenlemeleri ülkenin de�erli “tarafs�zl���n�” zora sokacak ve bölgesel dramlara kar��maktan uzak durmaya çal��mak neredeyse imkâns�z hale gelecek. Ve Çin, ABD’nin (ya da dolay�s�yla Avrupa’n�n) geçmi�te gösterdi�i türden bir liderlik sunacak donan�ma sahip de�il.

Her ko�ulda ABD, Afrika’da yapmaya giri�ti�i gibi Ortado�u’daki konumunu eski haline getirme konusunda bir an önce harekete geçmeli. Kaybedilen müttefikleri geri kazanmak, iyi ili�kileri sürdürmekten çok daha zordur ve bedeli vard�r, yani kaybedecek zaman yok.

Ukrayna’daki sava�a odaklanan Avrupa, Ortado�u’daki geli�meleri de dikkate almal�. Avrupa, enerji konusunda sava�tan önce Rusya’ya, bugün de Körfez’e ba��ml�l���n�n yaratt��� jeopolitik k�r�lganl���n oldukça fark�nda. Akdeniz’deki karga�an�n ve �ran’�n nükleer ç�k��a do�ru ilerleyi�inin yaratt��� riskler bir yana, stratejik özerklik hayalleri bu gibi riskleri azaltamaz. Ama Ortado�u’da ABD ile i� birli�i azaltabilir.

Bu yaz� Project Syndicate taraf�ndan yay�nlanm�� olup, Evrim Yaban Güçtürk taraf�ndan Perspektif için çevrilmi�tir.